شهر رى یکى از شهرهاى کهن ایران با تاریخى پر فراز و نشیب، به ویژه پس از حمله مغول در مجموع دوران افول و سیر نزولى خود را پیموده است و گاه از نظر اهمیّت به ضعیف ترین موقعیت خود تنزل نموده و با عنوان روستا (قریه) از آن یاد شده است. 1 شرح تفصیلى آنچه گفته شد در بخش جغرافیاى تاریخى رى، این نوشتار عرضه شده است؛ امّا از حدود بیش از یک قرن پیش تا کنون شهر رى و ناحیه آن به تدریج و آرام آرام از ترقّى تقسیمات سیاسى کشورى برخوردار شده است و از قریه به قصبه و شهر و همچنین به بلوک و بخش و سپس شهرستان، ارتقاء یافته است.
ناصرالدین شاه در اواسط دوران پادشاهى اش مملکت را به چهار ایالت و بیست و سه ولایت تقسیم نمود. ولایت تهران یکى از بیست و سه ولایات ایران محسوب مى شد. 2
مسعود کیهان در کتاب جغرافیاى مفصل ایران مطبوع به سال 1311ش نوشته است:
در حال حاضر ایران به 27 قسمت نابرابر تقسیم شده است. بر حسب اهمیّت داراى حکامى هستند که به اسامى مختلف والى براى ایالت و حاکم بر ولایت و نایب الحکومه براى بلوک و غیره نامیده مى شود. والى ها از طرف شخص پادشاه و حکام از طرف وزارت داخله معین مى شوند و نایب الحکومه ها از طرف والى ها و حکام منصوب شده و مسئول آنها مى باشند. 1
با شرحى که گذشت مى توان نتیجه گرفت هر ولایت از چند بلوک و هر بلوک از چند قریه و روستا تشکیل مى شده است.
مسعود کیهان، تقسیمات حکومتى ولایت تهران را 13 بلوک ذکر کرده است. از جمله از هشتمین بلوک با نام بلوک غار و پشاپویه یاد کرده است. 2 امّا وى در جدول دیگرى تعداد بلوک هاى تهران را 14 و غار و پشاپویه را جداگانه ذکر کرده است. در این جدول مراکز بلوک ها و جمعیّت و تعداد روستاهاى آن ها آمده است. از جمله شمار آبادى هاى بلوک «غار» را 174 قریه با جمعیت تقریبى 29156 نفر نوشته است. در شمار شهرها و قصبات این بلوک، از حضرت عبدالعظیم نام برده است. همچنین بلوک پشاپویه داراى 55 روستا و 4937 نفر ذکر شده است. براى این بلوک قصبه یا شهرى نوشته نشده است. مطابق این جدول، دو بلوک غار و پشاپویه جمعاً با 229 روستا و 34093 نفر جمعیت؛ در آن تاریخ از نظر جمعیّت، بعد از بلوک تهران و حومه رتبه اوّل را دارا بوده است و از نظر تعداد روستا هم اوّل بوده است. 3 (تعداد روستاى حومه تهران در جدول نیامده است).
مسعود کیهان در شرح مبسوط دیگرى از هشتمین بلوک ولایت تهران مجدداً با نام بلوک غار و پشاپویه یاد کرده است و غار و پشاپویه را یک بلوک به حساب آورده است. وى نوشته است:
بلوک غار و پشاپویه از شمال محدود است به کوه سه پایه و حومه تهران و بلوک کن و از مغرب به بلوک شهریار و از جنوب به دریاچه قم و کویر و از مشرق به بلوک ورامین. قسمت شمالى آن موسوم به «غار» و قسمت جنوبى آن «پشاپویه» است. مرکز این بلوک، قصبه حضرت عبدالعظیم است. 1
در سال 1316 در قانون تقسیمات کشورى ایران تغییرات مهمّى رخ نمود و واحدهاى استان و شهرستان و بخش پدید آمد. استان دوم به مرکزیت سارى بود و شهرستان هاى تابعه آن سارى، گرگان، سمنان، تهران، قم، کاشان بود. 2 سپس در تقسیمات استانى تغییرات دیگرى رخ نمود واستان مرکزى به مرکزیت تهران با 6 شهرستان تهران، قزوین، قم، دماوند، ساوه و محلات پدید آمد. 3
شهر رى مطابق اصلاح قانون تقسیمات کشورى مصوب 19 دى 1316 به عنوان «بخش حضرت عبدالعظیم» از توابع شهرستان تهران استان دوم اعلام گردید. 4 در 1317 ه .ش، فرهنگستان ایران، نام شاه عبدالعظیم را به شهر گویند. 1 شهرستان تهران به چندین بخش تقسیم مى شد. یکى از بخش هاى آن، بخش رى به مرکزیت شهر رى بود این بخش از دو دهستان غار و فشافویه تشکیل مى گردید. 2
هیئت وزیران در جلسه مورّخه 13/9/1336 بنا بر پیشنهاد 5357/5/54422 وزارت کشور طبق تبصره 2 از مادّه 2 قانون تقسیمات کشورى مصوّب آبان ماه سال 1316 تصویب نمودند بخش رى به شهرستان تبدیل و بخش هاى حومه و فشاپویه از بخش هاى تابعه آن باشند. 3 در تاریخ 17/3/1355 شهرستان رى منحل گردیده و در شهرستان تهران ادغام گردید. 4 در تاریخ 25/7/1357 همزمان با تأسیس استان تهران، مجدداً شهرستان رى با سه بخش مرکزى، کهریزک و فشاپویه به عنوان یکى از شهرستان هاى استان تهران موجودیت یافت. 5 لازم به ذکر است که در سال هاى 1356 و 1357 در استان مرکزى سابق به مرکزیت تهران، تغییراتى به وجود آمد. و آن ناحیه تبدیل به دو استان گردید. یکى استان تهران به مرکزیت تهران، دیگرى استان مرکزى به مرکزیت اراک. همچنین قسمت هایى از استان مرکزى سابق به استان هاى سمنان و اصفهان و زنجان ـ قبل از تأسیس استان قزوین ـ ضمیمه گردید.
در 1364 شمسى یک بخش بر بخش هاى شهرستان رى اضافه گردید. نام این چهارمین بخش، اسلام شهر بود. 1 امّا دیرى نپایید که این بخش بسیار کم وسعت ولى پرجمعیت در سال 1373 ش به صورت شهرستانى مستقل از رى جدا گردید 2 و تعداد بخش هاى شهرستان به سه تا تقلیل یافت.
شهرستان رى داراى 155 روستا و 6 دهستان و 3 بخش و 4 شهر مى باشد. از این مجموع، 120 روستا داراى سکنه و 35 روستا و مکان دیگر خالى از سکنه است. 3
بخش هاى شهرستان رى به ترتیب: مرکزى، کهریزک و فشاپویه از شمال به جنوب به صورت پلکانى واقع شده اند. مرکزى و کهریزک در نیمه کم عرض شمالى و فشاپویه با عرض زیاد در نیمه جنوبى شهرستان قرار گرفته است.
بخش مرکزى
بخش مرکزى به مرکزیت شهر رى جمعاً داراى 23 روستا مى باشد. این بخش داراى دو دهستان است به نام هاى دهستان خلازیر به مرکزیت روستاى خلازیر با 7 روستا در غرب این بخش، و دهستان غنى آباد به مرکزیت
از سکنه) در شرق آن. بخش مرکزى داراى یک شهر است و آن شهر رى مرکز شهرستان رى است. 1 این بخش که مرکز ثقل درجه اوّل جمعیّتى شهرستان رى است. مساحتى بالغ بر 174 کیلومتر مربع 2 و حدود 36/7% وسعت شهرستان را تشکیل مى دهد.
بخش کهریزک
بخش کهریزک به مرکزیت شهر کهریزک در جنوب بخش مرکزى شهرستان رى قرار دارد که داراى 83 روستا است. این بخش داراى دو دهستان است به نام هاى دهستان قلعه نو به مرکزیت روستاى قلعه نو با 22 روستا (20 تا مسکونى و 2 تا غیر مسکونى) در شرق این بخش، و دهستان کهریزک به مرکزیت شهر کهریزک با 61 روستا (48 تا مسکونى و 13 تا غیر مسکونى) در نیمه غربى بخش. همچنین بخش کهریزک داراى دو شهر به نام هاى کهریزک (مرکز بخش) و باقرشهر است. این بخش از نظر جمعیت و وسعت در سطح شهرستان رى حائز رتبه دوم است و با مساحتى بالغ بر 543 کیلومتر مربع حدود 23% وسعت شهرستان را تشکیل مى دهد. 3
بخش فشاپویه
این بخش یکى از بخش هاى قدیمى رى است که حتى در متون قرن چهارم هجرى هم از آن یاد شده است 1 که در بخش جغرافیاى تاریخى این نوشتار شرح آن ارائه گردیده است. از این بخش با نام «بشاویه» 2 و «فشابویه» 3 و «بسا» 4 یاد شده است.
بخش فشاپویه به مرکزیت شهر حسن آباد در جنوب بخش کهریزک و به طور کلى نیمه جنوبى و عریض شهرستان رى قرار دارد. این بخش داراى دو دهستان است. نیز داراى یک شهر به نام حسن آباد است که مرکز بخش محسوب مى شود. این بخش کم جمعیت ترین ناحیه شهرستان رى است؛ 5 امّا از نظر وسعت، وسیع ترین بخش شهرستان محسوب مى شود. بخش فشاپویه با مساحتى بالغ بر 1645 کیلومتر مربع 6 حدود 70% وسعت شهرستان رى را تشکیل مى دهد.
بخش فشاپویه مطابق سالنامه آمارى استان تهران 1380 داراى 58 روستا بود که شامل دهستان وهن آباد با 9 روستا (8 تا مسکونى و 1 غیر مسکونى) و دهستان حسن آباد با 49 روستا (35 تا مسکونى و 14 تا غیر مسکونى). 1 در سال 1381 در تقسیمات کشورى این بخش تغییراتى پدید آمد و مطابق مصوبه 29/5/1381 هیئت دولت، دهستان وهن آباد بخش فشاپویه از این بخش منتزع و به بخش مرکزى شهرستان رباط کریم الحاق گردید. 2 نیز روستاى صنعتى چرم شهر مطابق مصوبه 10/7/1381 از بخش فشاپویه منتزع و به دهستان بهنام عرب جنوبى بخش جوادآباد ورامین پیوست. 3 همچنین مطابق مصوبه 29/5/1381 هیئت دولت دهستان کلین به مرکزیت روستاى کلین در نیمه شرقى بخش فشاپویه ایجاد و تأسیس گردید. 4 یعنى در حقیقت دهستان حسن آباد سابق به دو دهستان کلین و حسن آباد (با محدوده کوچک تر فعلى) تقسیم گردید.
در حال حاضر بخش فشاپویه داراى 49 روستا و دو دهستان مى باشد. دهستان کلین به مرکزیت کلین با 19 روستا (مسکون) و دهستان حسن آباد به مرکزیت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 مسکون و 15 غیر مسکون). 1
روستاهاى شهرستان رى
شهرستان رى در حال حاضر 155 روستا و مکان و مزرعه دارد که اسامى روستاهاى مسکون به تفکیک دهستان و بخش و آمار جمعیت مراکز دهستان ها و روستاهاى با بیش از 2000 نفر بر مبناى آمار سال 1375 این چنین است. 1
بخش مرکزى
دهستان خلازیر به مرکزیت خلازیر مشتمل بر 7 روستا و 16529 نفر جمعیّت است: حسن آباد باقراف، خلازیر (1889نفر)، شهرک رسالت (9771 نفر)، صالح آباد ـ سیدآباد (2377 نفر)، کریم آباد، مرتضى گرد، یوسف آباد خلازیر.
دهستان غنى آباد به مرکزیت غنى آباد مشتمل بر 16 روستا (11 تا مسکون و 5 تا خالى از سکنه) و 46431 نفر جمعیّت است: اسلام آباد (4162 نفر)، پادگان انصار الحسین، توتک، خاورشهر (9511 نفر)، خورایین، سنگ تراشان، شرکت موزاییک سازى، غنى آباد، قیام دشت (28307 نفر)، لپه زنگ، مسگرآباد (2834 نفر).
بخش کهریزک
دهستان کهریزک به مرکزیت شهر کهریزک با 61 روستا (48 روستاى مسکون و 13 روستاى خالى از سکنه) است که در آمار 1375 تعداد روستاهاى مسکون 52 و جمعیت روستایى آن قبل از تأسیس دو شهر باقر شهر و کهریزک، بالغ بر 84818 نفر ذکر شده است.
اسماعیل آباد، اسماعیل آباد معین، بى بى مریم، پادگان مخابرات کهریزک، تبایین، تورقوزآباد، جعفرآباد باقراف، حسین آباد گردنه، حمزه آباد، خیرآباد، درسون آباد، دوتوهه سفلى، دوتوهه علیا، ده نو، رشیدآباد، سعیدآباد آهن چى، سلمان آباد، سلمبر (2696 نفر)، شریف آباد، شهرسنگ، شهرک امام حسن مجتبى (4405 نفر)، شهرک جعفرآباد (4604 نفر)، صادق آباد، عبداللّه آباد اجاق، عبدل آباد گردنه، عظیم آباد، على آباد باقراف، قاسم آباد شورآباد (2129 نفر)، قاسم آبادِ قنات شور، قلعه پروان، قلعه سنگى، قلعه سید، قلعه شریفى، قلعه شیخ (2279 نفر)، قلعه نو چمن زمین، قلعه نو حاجى موسى، قمصر (3993 نفر)، قوچ حصار (3965 نفر)، قیصرآباد، کبیرآباد، کریم آباد موقوفه، کک آباد، مافتون، محمدآباد امین، محمودآباد، مزرعه زه کش، مقصودآباد، مهدى آباد، میان آباد، نعمت آباد غار.
دهستان قلعه نو به مرکزیت روستاى قلعه نو با 22 روستا (20 تا مسکون و 2 تا خالى از سکنه) است که در آمار 1375 جمعیت این دهستان 43926 نفر و تعداد روستاها 25 تا مسکون و 2 تا خالى از سکنه ذکر شده است.
چاله طرخان، حسن آباد قنات کوچک، حمیدآباد، ده خیر (2194 نفر)،
زمان آباد، طالب آباد (2307 نفر)، عباس آباد علاقبند، عشق آباد، على آباد قیصریه، فرون آباد (9264 نفر)، فیروزآباد (8290 نفر)، قاسم آباد تهرانچى، قشلاق حاجى آباد، قشلاق فرون آباد، قشلاق قلعه نو املاک، قلعه درویش، قلعه نو املاک، قلعه نو خالصه (4993 نفر)، قمى آباد، کریم آباد تهرانچى، گل تپه کبیر، محمودآباد (3795 نفر)، مقیم آباد، نجم آباد، نظرآباد.
بخش فشاپویه
دهستان حسن آباد به مرکزیت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 تا مسکون و 15 تا خالى از سکنه) مطابق آمار 1375، داراى 3016 نفر جمعیت است.
احمدآباد، حاجى آباد، سد خاکى فشاپویه، سلمان آباد، شرکت کشت و صنعت احنام، شرکت کشت و صنعت حساماک، شمس آباد، عزیزآباد، قلعه محمد علیخان، قلعه نو فشاپویه، کمالیه، کنارگرد بالا، کنارگرد پایین، ویجین بالا، ویجین پایین.
دهستان کلین به مرکزیت روستاى کلین با 19 روستا و مطابق آمار 1375، داراى 3623 نفر جمعیت است.
ابراهیم آباد، آراد، اسدآباد، اشتهازان، انیس آباد، بوالقیطاس، حسین آباد، حصارچوپان، خانلق، خمارآباد، دولت آباد خرابه، زلف آباد، زیوان، صفرآباد، على آباد موقوفه، قنبرآباد، کلین (490 نفر)، کوشک، محمدآباد. 1
تذکر مهمّ
تدوین این نوشتار در اواخر سال 1381 آغاز گردید و براى ارائه آخرین آمار و اطلاعات رسمى شهرستان رى، سالنامه آمارى استان تهران، 1380 مطبوع در آذر 1381 و پاسخ هاى سازمان مدیریت و برنامه ریزى استان تهران و استاندارى تهران به چندین آمار جغرافیایى استعلامى نگارنده به تاریخ اسفند 1381 و فروردین 1382، مبناى آمارى قرار گرفت. امّا در نیمه تابستان 1382 و به هنگام تحقیق و تکمیل مباحث جغرافیایى این نوشتار معلوم گردید که در تقسیمات کشورى بخش فشاپویه تغییراتى رخ نموده است. براى آگاهى پیرامون این تغییرات؛ درارتباط متعدد بامسئولین استاندارى تهران وفرماندارى رى و بخشدارى فشاپویه و فرماندارى رباط کریم و سازمان مدیریت و برنامه ریزى استان تهران، از برخى اطلاعات لازم بهره مند گردید. امّا این اطلاعات، کامل و کافى نبود که لازم است در این جا مواردى را متذکر شود.
1. از 1366 شمسى تغییرات وسیعى در اجزاى تقسیمات کشورى در سطح دهستان و بخش و شهرستان در ایران رخ نموده است و شهرستان رى هم از این تحولات برکنار نمانده است. مقایسه سالنامه آمارى 1373 و 1380 در تعداد روستاهاى دهستان هاى رى اختلاف هاى فاحشى را نشان مى دهد. ازاین رو حتى در موارد آمارى، همچون مساحت واحدهاى جغرافیایى که در شمار آمارهاى ثابت محسوب مى شود؛ نمى توان به آمارهاى پیشین اکتفانمود و یا با محاسبه و کم و زیاد کردن آمارها اجتهاد نمود و به نتیجه رسید. زیرامحاسبه، نیازمند آگاهى از جزییات تغییرات تقسیماتى است و بایستى فقط به جدیدترین منابع رسمى و معتبر استناد شود.
--------
* مطالب این قسمت برگرفته از کتاب جغرافیای ری نوشته علی ملکی میانجی می باشد که توسط سازمان چاپ و نشر دارالحدیث در سال 1383 چاپ گردیده است.
