یکی از بخش های منطقه چشمه علی که مورد توجه قرار نمی گیرد، ولی دنیایی اسرار درون خود نهفته دارد (!) همین تپه باستانی آن است.

این تپه خاکی روبروی نقش سنگی فتح علیشاه قرار دارد و  فاصله چندان زیادی با تپه سنگی چشمه علی ندارد. حتی می شود گفت به تپه سنگی چشمه علی چسبیده است.

این مکان در حدود سال 1314 یعنی حدود 80 سال پیش توسط یک باستان شناس امریکایی به نام اریک اشمیت مورد کاوش قرار گرفت. البته قبل از او باستان شناس دیگری به نام دمورگان (فرانسوی) کاوشهایی در این مکان کرده بود.

نمای تپه خاکی از جنوب شرقی - در کنار تپه خاکی، تپه سنگی و باروی ری دیده می شود.

    هنوز هم آثار حفاری های آن زمان با کمی دقت در قسمت شرقی تپه دیده می شود.

   اشمیت با حفاری هایی که در این محل انجام داد (+ عکس) متوجه شد که در سالیانی دور، در حدود 7000 سال پیش (یعنی پنج هزار سال قبل از میلاد) مردمانی در اینجا زندگی می کردند و تمدنی خاص خود داشتند. ابزار و ظروفی در اینجا کشف شد که بخش زیادی از آنها به موزه فیلادلفیا منتقل شد و هنوز هم در بایگانی آنجا است. ولی بخشی از آن ها در داخل کشور و در موزه ایران باستان (+ عکس ) نگهداری می شود. این کشفیات تا آنجا مهم است که در کاوش های باستان شناسی به نام کشفیات چشمه علی و واژه سفال چشمه علی مشهور است.

سال 1314: باستان شناسان در حال کاوش در تپه خاکی چشمه علی. محل استقرار عکاس روی تپه سنگی (محل فعلی باروی ری) بوده. نکته جالب در این عکس وجود باغ و درختان انبوه در پشت تپه خاکی است. الان از این درختان خبری نیست و جای خود را به خانه های کوچک داده اند. کوه رشکان یا کوه سرسره - که به نام کوه گلیسیرین هم معروف است، در انتهای عکس دیده می شود. همچنین کوه ری و کوه نقاره خانه با وضوح کمتر (بدلیل دوری) در پشت آن دیده می شوند.

اکنون: نمای فعلی تپه خاکی باستانی. تصویر کوه رشکان، کوه ری و کوه نقاره خانه را با عکس پیشین مقایسه کنید.

   آثار به دست آمده از کاوش ها در این تپه، شامل هزاران قطعه سفال قرمز ، ظروف سالم، سفالینه های منقوش، پیکرک های حیوانی، دوک نخ ریسی، مهره و تعداد کمی ابزار سنگی است که در همان زمان به موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو و موزه دانشگاه پنسیلوانیا سپرده شد.

نمونه ای از سفال چشمه علی در موزه لوور فرانسه. نظیر این سفال در موزه ایران باستان نیز دیده می شود.

  این محوطه باستانی یکی از یادگارهای مهم دوره روستانشینی محسوب می شود و سند مهمی برای شناخت جوامع پیش از شهرنشینی است.

نمای تپه خاکی باستانی از سمت غربی

   به رغم اهمیت کاوش این تپه تاریخی و ارایه نتایج آن ، گزارش های حاصل از مطالعه آثار کشف شده در تپه چشمه علی حتی پس از گذشت سی سال از نخستین دوره کاوش در زمان زنده بودن اشمیت منتشر نشد تا اینکه این باستان شناس آمریکایی در یک سانحه هوایی در گذشت و تمام اسرار و اطلاعات یافت شده از چشمه علی را نیز با خود مدفون کرد.

   چندی پیش مسئولان موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو و موزه دانشگاه پنسیلوانیا از دکتر «حسن فاضل نشلی» رییس موسسه باستان شناسی که در سال 1376 با همکاری سازمان میراث فرهنگی تپه چشمه را با هدف تاریخ گذاری نسبی و مطلق حفاری کرده بود، دعوت کردند به مدت سه هفته از تاریخ 4/9/84 تا 25/9/84 مطالعات این آثار را که در این دانشگاه نگهداری می شود ، بر عهده بگیرد.

    دکتر فاضل بررسی این یافته ها را بسیار حایز اهمیت می داند و درباره نتایج آن می گوید: « به دنبال دعوت موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو و موزه دانشگاه پنسیلوانیا، مطالعات و بررسی های علمی پس از 72 سال بار دیگر روی یافته ها ی اشمیت آغاز شد که نتایج حاصله از آن برای جامعه باستان شناسی متحول کننده است و می تواند رازهای ناگفته 7 هزار سال پیش را افشا کند به همین خاطر این یافته ها به زودی منتشر می شود اگرچه هنوز کد های اشمیت روی سفال ها رمز گشایی نشده و نیاز به تشکیل گروهی فعال برای این کار را دارد .»

   رمز گشایی این سفال ها می تواند بسیاری از اسرار یکی از مهمترین مناطق خاورمیانه را بیان کند زیرا به گفته فاضل منطقه ای که امروز به عنوان شمال فلات مرکزی معروف است بی شک از جذاب ترین مناطق خاورمیانه بوده که فرایند ورود انسان از روستا به شهر نشینی را در دل خود پنهان کرده است.

   این فرهنگها از منظر جغرافیایی در جبهه جنوبی سلسله جبال البرز مرکزی قرار گرفته اند و از جنوب نیز کویر های بزرگ ایران آنها در خود محصور کرده اند.
این بخش از ایران برخلاف مناطقی همانند بین النهرین که دارای استمرار مدوام از دوره غارنشینی به روستا و تا شهری برخوردار بوده است ، عمدتا از هزاره ششم سکونت در آن پدیدار و سپس در سده های پایانی هزاره چهارم دارای وقفه شدید می شود.

یکی از بخش های تپه خاکی چشمه علی که در سالهای اخیر (1376) مورد کاوش باستان شناسان قرار گرفت.

    دکتر نشلی می گوید: « تاکنون درباره چگونگی اضمحلال این فرهنگ ها پژوهش جدی قرار نگرفته و دلایل فروپاشی ساکنان فلات مرکزی مشخص نشده در حالی که فرآیند سه هزار سال تحول اقتصادی، اجتماعی و مبادلات فرهنگی این جوامع در ابعاد درون و برون منطقه چشمه علی به خوبی پیدا است.»
فاضل اعتقاد دارد اگرچه چشمه علی بیش از محوطه باستانی سیلک و در سطحی وسیع یعنی در حدود 30 ترانشه و با ابعاد 10×10 متر توسط اشمیت کاویده شده اما این باستان شناس آمریکایی اقدامی برای جمع آوری و طبقه بندی داده های استخوانی،گیاهی و حتی ابزارهای سنگی نکرده و با دور ریختن بسیاری از اطلاعات با ارزش باستانی فقط به گرد آوری و ثبت یکی از اطلاعات با ارزش یعنی سفال پرداخته است. خود این سفال ها آنقدر از منظر زیبایی شناسی،ظرافت در تولید، فن آوری و تنوع در نقش و پیچیدگی در نقوش آنقدر اهمیت داشت که باستان شناسان از عدم ثبت و ضبط دیگر داده ها کمتر سخن بگویند. »

     وی با بیان اینکه یافته های اشمیت را می توان به 3 صورت زیر خلاصه کرد ، ادامه می دهد : « سفالینه های چشمه علی از لحاظ تنوع نقوش و ظرافت تکینیک از ارزش بی همتایی برخوردار است و تا به حال یک چنین مجموعه بی نظیری در هیچ محوطه باستانی بدست نیامده . اشمیت بدون در نظر گرفتن محل کشف سفالها که در چه عمق، لایه و یا ترانشه ای بدست آمده اند تعداد زیادی از سفالها را که از لحاظ نقوش و یا فرم شبیه به هم بوده اند در یک کیسه قرار داده بود. به نظر می رسد هدف وی از این کار مطالعه سبک و سبک شناسی و تکنولوژی سفال در طی زمان بوده است.همچنین سفالهای چشمه علی مجموعه اشمیت نشان می دهد که در این محل نزدیک به 3000 سال استقرار مداوم وجود دارد. »

    رییس موسسه باستان شناسی در ادامه تصربح کرد :« به زودی این یافته ها منتشر شده و در اختیار جامعه باستان شناسی قرار می گیرد اما همچنان محوطه باستانی چشمه علی نیازمند کاوش و بررسی است .» (نقل با نصرف از خبرگزاری میراث فرهنگی لینک خبر )